Rola terapii grupowej w leczeniu dzieci i młodzieży

Janusz Korczak, znany  lekarz  pediatra, wielki przyjaciel dzieci – ich obrońca, adwokat i rzecznik - podkreślał: „Dzieci - to przyszli ludzie. Więc dopiero będą, więc jakby ich jeszcze nie było. A przecież są - żyją, czują, cierpią…”

Na przebieg rozwoju osobistego i społecznego dzieci i młodzieży oraz na rozumienie przez nich problemów otaczającej rzeczywistości wpływają zwykle warunki środowiskowe  i bezpośrednie otoczenie. Jeśli są one niekorzystne, jak np. wtedy, kiedy wzajemne relacje rodzic/dziecko nie układają się pomyślnie bądź występuje problem uzależnienia lub przestępczości, czy psychologiczne lub społeczne niedostosowanie rodziców (jednego z nich), pojawiają się różnego rodzaju problemy.
U dziecka, w dopiero budującym się obrazie samego siebie, obrazie świata i innych ludzi, owe trudne doświadczenia, z którymi nie może sobie poradzić – powodują określone konsekwencje w postaci różnego rodzaju zaburzeń (grup zaburzeń). Zaburzenia te często przejawiają się zachowaniami nieakceptowanymi społecznie, zakłócają proces socjalizacji młodych ludzi, utrudniają ich rozwój osobisty i społeczny, powodują i intensyfikują trudności szkolne.
Już Freud zwrócił uwagę na związek między przeżytymi urazami a trudnościami o charakterze psychologicznym. Istota owych destrukcyjnych doświadczeń polega na tym, że dotyczą one ważnych dla jednostki dziedzin życia i zwykle zagrażają jej poczuciu tożsamości i bezpieczeństwa oraz życiu i zdrowiu. Kiedy problemy znacznie nasilają się opiekunowie dzieci i młodzieży zaczynają szukać skutecznej pomocy – często psychologicznej.
Przesłanki psychologiczne różnorodnych form pomocy psychologicznej zdecydowanie je do siebie upodabniają, różnice natomiast dotyczą celów i sposobów ich  realizacji oraz procedur ich osiągania.

Psychoterapia grupowa

Skuteczną formą pomocy we wsparciu/leczeniu dzieci  i młodzieży z zaburzeniami rozwoju, wychowawczymi  i pojmowania rzeczywistości może być psychoterapia grupowa, która obecnie jest uznawaną  i powszechnie stosowaną formą leczenia (równie efektywną jak terapia indywidualna) oraz dostarcza bardzo wielu możliwości terapeutycznych. W zależności od problemów i wieku uczestników terapia grupowa ma różne formy oraz realizuje różne cele.

Grupa terapeutyczna, jak twierdzi Irvin Yalom (Yalom, 1970), a ja się z nim całkowicie zgadzam, to społeczny mikrokosmos, czyli zminiaturyzowana reprezentacja społecznego świata każdego z jej uczestników. Grupa staje się swoistym laboratorium eksperymentalnym, w którym ujawniają się słabe i mocne strony poszczególnych jej członków oraz działa wiele mechanizmów.
Yalom, na podstawie licznych danych empirycznych, opracował 11-czynnikową listę uniwersalnych

mechanizmów terapeutycznych działających w psychoterapii grupowej. Są to: (1) wzbudzanie nadziei; (2) uniwersalność; (3) przekazywanie informacji;(4) altruizm; (5) rozwijanie umiejętności społecznych; (6) zachowania naśladowcze; (7) katharsis; (8) korektywne odtwarzanie rodziny pierwotnej; (9) czynniki egzystencjalne; (10) spójność grupy; (11) interpersonalne uczenie się.

W miarę rozwoju grupy, w zależności od jej typu i rodzaju, fazy terapii lub indywidualnych różnic między pacjentami – wykorzystuje się różne zestawy czynników i różne ich rodzaje zaczynają odgrywać najistotniejszą rolę. W miarę narastania w grupie napięcia i rozwoju interakcji uczestnicy zaczynają prezentować charakterystyczne dla siebie zachowania nieprzystosowawcze, które w efekcie ujawniają się i zaczynają grać na grupowej scenie.

Specyfika terapii grupowej z dziećmi i młodzieżą

O zakwalifikowaniu uczestnika na terapię grupową decyduje lekarz psychiatra lub psycholog.
W grupie z dziećmi i młodzieżą przejawiającej zaburzenia zachowania, zaburzenia emocjonalne lub inne kłopotliwe zachowania, najwłaściwszy będzie zupełnie inny zestaw terapeutycznych czynników niż na przykład w grupie Anonimowych Alkoholików.
Najlepiej, kiedy taka grupa ma postać ustrukturowanych spotkań, które służą realizacji celów terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych, których źródłem zmian są doświadczenia korekcyjne i odreagowanie emocjonalne.
W terapii grupowej dla dzieci i młodzieży wychodzi się z założenia, że ich trudne zachowania mają swoje tło psychiczne, któremu towarzyszą najczęściej przykre emocje, takie jak: lęk, poczucie winy, niepokoju, gniew, złość, osamotnienie czy określone (najczęściej negatywne) sądy poznawcze na temat własnej osoby lub otaczającego świata oraz brak możliwości wywiązania się ze stawianych  przez dorosłych obowiązków i oczekiwań wykraczających poza możliwości dziecka czy nastolatka. Przykrym doświadczeniem może być także jednorazowy ale bardzo intensywny uraz lub życie w społeczności, w której trudne sytuacje występują na co dzień. Dziecko/nastolatek odczuwa wtedy lęki przed niepowodzeniem, izoluje się, nie ufa ludziom, broni się przed własnymi doznaniami. Może szukać samopotwierdzenia naruszając prawa innych osób lub prezentując wrogie zachowania wobec siebie i otoczenia.
Przytoczone doświadczenia mają istotny wpływ na kształtowanie się poczucia własnej wartości, godności i poczucie bezpieczeństwa. Przeżywana sytuacja trudna powoduje u dziecka/nastolatka uogólnienie tego doświadczenia w postaci zniekształconych sądów poznawczych o rzeczywistości i powstanie określonych typów zachowań, czyli takich, które mają je chronić je przed przykrymi doświadczeniami w przyszłości. Zachowania te na ogół nie są zgodne z oczekiwaniami dorosłych i często są szkodliwe dla samego dziecka/nastolatka (picie, palenie, narkotyzowanie się, zachowanie agresywne, problemy szkolne).
Wymienione zachowania ujawniają się jako zaburzenia w następujących  relacjach: dziecko /nastolatek-dorośli; dziecko/nastolatek-rówieśnicy; dziecko/nastolatek-zadanie oraz  dziecko /nastolatek w relacji do samego siebie. Za zachowaniami tymi kryje się negatywistyczne myślenie o świecie i ludziach, a także sobie samym – wszystko i wszyscy są źli.

Socjoterapia – skuteczna forma psychologicznej pomocy 

Skuteczną formą terapeutycznej pomocy psychologicznej, w formie spotkań grupowych, adresowaną do dzieci i młodzieży może być na przykład – socjoterapia. 
Socjoterapia jest formą pomocy adresowaną do dzieci i młodych ludzi w okresie dorastania, borykających się z problemami osobistymi i trudnościami życiowymi. Jest procesem leczniczym, psychokorekcyjnym, ukierunkowanym na eliminowanie lub zmniejszanie poziomu zaburzeń (zwykle zaburzeń zachowania u dzieci i młodzieży).

Dzieci starsze nie wykazują gotowości do mówienia o swoich problemach emocjonalnych i głębszych przeżyciach. Fakt ten jest spowodowany  między innymi, brakiem zaufania i rezerwą wobec innych, tłumieniem reakcji emocjonalnych lub ograniczoną wyobraźnią. Dlatego przełamywanie barier obronnych w typowej psychoterapii posługującej się technikami werbalnymi okazuje się nie zawsze adekwatną propozycją dla tej grupy wiekowej. Ponadto, w procesie psychoterapii szczególną rolę odgrywa nazywanie swoich stanów psychicznych czyli werbalizacja .
„Dzieci natomiast nie osiągnęły jeszcze pełnej sprawności posługiwania się językiem oraz odpowiedniego poziomu sprawności intelektualnej, co oczywiście zależy od wieku i warunków socjalizacyjnych. Szczególne trudności w tym zakresie przejawiają dzieci z zaburzeniami zachowania, zaniedbane wychowawczo i dydaktycznie (Bernstein, 1980 za: Sawicka 1998). Większość z nich natomiast, z racji swoich niezwykle bolesnych doświadczeń emocjonalnych, wymaga nie tylko pomocy wychowawczej, lecz także psychologicznej. Socjoterapia jest zatem procesem ukierunkowanym na leczenie występujących u dzieci zaburzeń, zwłaszcza zaburzeń zachowania, nadpobudliwości, zahamowania, niektórych zaburzeń emocjonalnych, co oczywiście jest także celem psychoterapii, którą jednak kieruje się przede wszystkim do dzieci z psychozą i dzieci depresyjnych, do dzieci i młodzieży z zakłóceniami czynności fizjologicznych na tle emocjonalnym, do dzieci z niepokojem, z silnymi lękami dziennymi i nocnymi”.
Spotkania takie odbywają się w atmosferze bezpieczeństwa, wzajemnego zaufania, poczucia więzi i głębokich relacji między samymi uczestnikami, a także miedzy uczestnikami a terapeutą lub trenerem. Uczestnicy grupy mają możliwość korzystania „tu i teraz” z doświadczeń korygujących i uczących poprzez swoją aktywność poznawczą i emocjonalną polegającą między innymi, na ujawnianiu i dzieleniu się z innymi swoimi myślami, przeżyciami, wyobrażeniami, dążeniami i odczuciami, a nie jak w psychoterapii indywidualnej również przeżyciami „tam” i „przedtem” (Sawicka, 1998).
Trener/terapeuta stwarza takie sytuacje, które pomagają uczestnikom uświadomić sobie własne trudności i ograniczenia oraz własny potencjał i możliwości zmiany poprzez różnorodne techniki (przykładowo: ćwiczenia, ćwiczenia wyobrażeniowe, gry i zabawy).
W treningu grupowym dla dzieci i młodzieży (podobnie jak dla dorosłych) nie chodzi o zmiany korekcyjne i kreacyjne głębszych warstw osobowości a o ćwiczenie nowych zachowań i umiejętności (zmiany korekcyjne i kreacyjne dotyczące sfery poznawczej i sfery umiejętności). Aktywne zdobywanie wiedzy odbywa się oczywiście po zapewnieniu klimatu bezpieczeństwa zaufania i życzliwości.
Podstawowym celem psychoterapii jest leczenie, socjoterapia realizuje także zadnia edukacyjne i rozwojowe (w zależności od zaburzenia i wieku uczestników). W obszarze zainteresowań socjoterapii pozostają więc dzieci mające problemy szkolne, które związane są z parcjalnymi deficytami, co może być przyczyną ich trudnych zachowań na terenie szkoły, dzieci nadpobudliwe, które swoim zachowaniem dostarczają kłopotów dorosłym, dzieci, które mają trudności w nauce nie ze względu na upośledzenie umysłowe, lecz ze względu na opóźnienia szkolne i zaniedbanie dydaktyczne oraz dzieci agresywne wyrządzające swoim zachowaniem wiele szkód (Sawicka, 1997; za Sawicka, 1998).

Cele terapii grupowej

Cele terapii grupowej, w zależności od przyjętej koncepcji i programu terapeutycznego, mogą obejmować poznawanie przez grupę dzieci/młodzieży różnorodnych zagadnień, które pozwolą im sprawniej funkcjonować społecznie i radzić sobie z różnymi problemami. Istotną rolę odgrywa tu wzmocnienie osobowości młodych ludzi poprzez realizację celów rozwojowych i edukacyjnych.

Celami takimi mogą być na przykład: (1) uczenie się umiejętności społecznych (potrzeba aprobaty społecznej i autonomii, intymności, niezależności i przynależności do grupy, współpracy w grupie/komunikacji, prawidłowej zabawy, przestrzegania zasad i ponoszenia konsekwencji, w razie ich omijania, rozumienia relacji międzyludzkich, rozwiązywania konfliktów, zapoznawanie się z chorobami społecznymi – AIDS, poznawanie mechanizmów uzależnień itd.); (2) odkrywanie obszarów, w których odnosi się sukcesy; (3)  rozwijanie talentów; (4) podnoszenie wiary we własne możliwości, umiejętności i zdolności; (5)  zwiększanie poczucia własnej wartości i samooceny; (6) uczenie się samokontroli (na przykład rozumienia i kontrolowania emocji oraz impulsów, okazywania uczuć pozytywnych i negatywnych); (7) uczenie się umiejętności skupienia uwagi i relaksacji (miedzy innymi poprzez naukę wybranych technik pracy umysłowej czy zdobywanie umiejętności przekazywania swojej wiedzy – udzielanie ustnych odpowiedzi w szkole, pisanie klasówek, zdawanie egzaminów i tym podobnie); (8) uczenie się redukowania zachowań niepożądanych (na przykład agresji i autoagresji, nieprawidłowych reakcji emocjonalnych ); (9) uczenie się pełnienia określonych ról (roli dziecka w rodzinie, roli ucznia czy roli kolegi).
Cele edukacyjne są o tyle ważne, że wspomagają proces nabywania wiedzy o sobie samym i o innych ludziach oraz proces rozumienia świata społecznego, a także ukierunkowują zmiany zachowań tak, aby mogły one chronić dziecko/młodzież  przed kolejnymi urazami psychicznymi.

Natomiast cele rozwojowe ściśle korespondują z wiekiem uczestników socjoterapii. W każdej fazie życia dominują określone potrzeby, których zaspokojenie odgrywa istotną rolę w procesie rozwoju.
Na przykład u dzieci w okresie wczesnoszkolnym dominuje potrzeba aktywności ruchowej, zabawy, potrzeba zdobywania wiedzy o świecie, potrzeba twórczości, potrzeba wsparcia ze strony dorosłych (zwłaszcza w sytuacjach nowych), potrzeba przebywania w towarzystwie rówieśników czy  podejmowania wspólnej aktywności.
W okresie dorastania natomiast dominuje potrzeba wyrażania się w różnych formach (zwłaszcza literackich), marzeniach, wyobrażeniach, potrzeba aprobaty społecznej i autonomii, intymności, niezależności i przynależności do grupy oraz aktywności społecznej. Jest to też okres kryzysów emocjonalnych, kryzysu autorytetów dorosłych, trapiących problemów emocjonalnych, motywacyjnych i moralnych, ale także okres odkrywania świata psychicznego i kształtowania się poglądu na świat i życie.
W formułowaniu celów rozwojowych należy wziąć pod uwagę potrzeby poszczególnych uczestników spotkań grupowych – dzieci i młodzieży -  prawidłowości ich rozwoju osobistego, społecznego i moralnego oraz sytuację społeczną i wychowawczą. W zależności od wieku i preferencji uczestników,  program może być  skonstruowany wokół takich zagadnień, jak rodzina, pomoc w domu, ulubione zabawy, przyjaźń, miłość, autoprezentacja, czas wolny, własne aspiracje i tym podobne .
Zajęcia grupowe powinny także stać się okazją do wypróbowania i wyćwiczenia nowych sposobów zachowania oraz do nabycia nowych umiejętności (zwłaszcza interpersonalnych), jak na przykład: asertywności, podejmowania decyzji, radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, poszukiwania pomocy czy wsparcia.

Terapeutyczna rola zajęć grupowych

Terapeutyczna rola zajęć grupowych w przypadku dzieci i młodzieży  polega przede wszystkim na odreagowaniu emocjonalnym poprzez takie formy aktywności, które umożliwiają ujawnienie blokowanych emocji, dzielenie się z innymi swoimi przeżyciami (w atmosferze akceptacji i zrozumienia) oraz na umożliwieniu ekspresji uczuć (przykładowo w formie śmiechu, krzyku czy płaczu).
Zajęcia grupowe, w których są realizowane cele edukacyjne, rozwojowe i terapeutyczne powinny mieć ustrukturalizowany charakter spotkań, na które składają się odpowiednio dobrane gry, zabawy, ćwiczenia. Każde spotkanie musi mieć swój cel szczegółowy, podporządkowany celowi ogólnemu oraz propozycję aktywności sprzyjającej osiągnięciu tych celów.
Uczestnicy terapii grupowej są również zobligowani do przestrzegania określonych zasad dotyczących bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego, zagwarantowania prawa każdej osobie do wysłuchania, zagwarantowania bezwzględnej tajemnicy odnośnie tego, co dzieję się na forum grupy, regularnych spotkań i nie spóźniania się oraz tego, że w toku zajęć wypracowuje się normy dotyczące komunikowania (od komunikacji ukrytej, jednostronnej do dwustronnej, jawnej, otwartej); sposobu zwracania się do siebie (najczęściej po imieniu), nie oceniania siebie nawzajem i tym podobne.
Ustrukturalizowana grupa terapeutyczna posiada także pewne etapy jej tworzenia oraz
funkcjonowania: (1) okres powstawania grupy; (2) krystalizowanie się norm grupowych (związane z powitaniem, akceptacją zasad itp.); (3) właściwy etap pracy z grupą (realizacja celów terapeutycznych, rozwojowych, edukacyjnych); (4) przygotowanie do zakończenia funkcjonowania grupy (wypracowanie sposobów kontaktowania się uczestników po zakończeniu, aktywne poszukiwanie wsparcia, zebranie informacji zwrotnych). Ponadto, zajęcia mają zawsze opracowany scenariusz (przynajmniej ramowy), który przygotowuje się pod kątem danej grupy terapeutycznej.
Terapeuci prowadzący spotkania grupowe mają także bogaty wachlarz metod do wykorzystania, w pracy z dziećmi i młodzieżą może to być na przykład: praca w kręgu (jako technika dzielenia się z innymi swoimi doświadczeniami, emocjami, wrażeniami), „burza mózgów”,  rysunki i prace plastyczne,  śpiew i muzykowanie, inscenizacje i odgrywanie scenek, gry i zabawy oraz wiele innych - w zależności od charakteru danej grupy i kreatywności prowadzących. 
Ze względu na młodzież sprawiającą trudności, niedostosowaną społecznie i zaburzeniami, podczas terapii grupowej mogą mieć miejsce fazy buntu lub może (lecz nie musi) wystąpić zjawisko kryzysu (kiedy ujawniają się konflikty grupowe), które związane jest również z kształtowaniem się ról i pozycji w grupie.

Zakończenie terapii grupowej dzieci i młodzieży

Praca z grupą powinna zakończyć się wypracowaniem wspólnych rozwiązań i konstruktywnych wniosków oraz zmianami w sposobie komunikowania się, większej koncentracji na wydarzeniach „tu i teraz” niż na tym co „przedtem” i „tam”, na umiejętności współdziałania z kolegami/uczestnikami, na wzroście tolerancji wobec różności i odmienności, większej samodzielności dzieci i młodzieży oraz świadomości posiadania wpływu na przebieg otaczających je zdarzeń.
W pracy z opisywaną grupą dzieci i młodzieży, istotne znaczenie (dla skuteczności leczenia - ma również współpraca z rodzicami, polegająca miedzy innymi, na interesowaniu się przez nich postępami swojego dziecka/nastolatka, na sukcesywnych spotkaniach/kontaktach z terapeutą, udziale w szkoleniach lub grupach wsparcia dla rodziców.

Oprac. Małgorzata Podniesińska, psycholog

Bibliografia:

Yalom, I. D. (1970). The theory and practice of group psychotherapy. New York: Basic Books.

Yalom, I. D. i Leszcz, M. (2006). Psychoterapia grupowa, Teoria i praktyka. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Sawicka, K. (1998). Socjoterapia. Praca zbiorowa.Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy  Psychologiczno – Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej.